سیر تاریخی تفاسیر شیعه و بررسی آیات منسوخ

علوم و مقدمات لازمه برای تفسیر و طریقه آن:

قرآن کتابی است که تنها محدود به ذکر عقاید و احکام، توصیف حال ملت ها، اسباب و علل پیروزی و شکست، تاریخ امت ها، توصیف جهان ابدیت و راه وصول به خودسازی و انسان سازی نیست، بلکه ما را به راهنمایانی هدایت کرده است که در طی طریق، مردم را یاری می رسانند. آنان اولیای دین، راسخان در علم هستند که قادرند متشابهات را به محکمات بر گردانند و با پایه گذاری روش اجتهاد، احکام مستحدثه و متغیر در هر عصری را استنباط نمایند. قرآن در عصر خاتمیت رجوع به راسخان در علم را پیش بینی کرده است که آنها با استفاده از نقشۀ کلی، راهنمایی امت را به عهده گیرند و به تفسیر و توضیح و تدوین آیین نامه های جزئی مناسب با شرایط و زمان بپردازند. اجتهاد دارای چنین نقشی است.[1]

تفسیر از مهمترین رشته های علوم دینی است زیرا قرآن کریم کتابی است که از مقام شامخ ربوبیت بر قلب خاتم انبیا(ص) نازل گردیده و سرچشمه علوم و فنون اسلامی است و کسی که بخواهد به مقام الوهیت معرفت حاصل کند ناگزیر است به اندازه توانایی و استعداد خویش به کتابش آشنایی پیدا نماید و برای تفسیر و آشنا شدن بکلام پروردگار و درک احکام و دستورهای قرآن مجید و استفاده از آیات الهی که جهت آدمی بالاترین مرتبه کمال و منتهای سعادت است تحصیل علوم و مقدمات زیر ضروری می باشد:

1. آموختن صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع.
2. اطلاع از لغات عرب.
3. دانستن ناسخ و منسوخ قرآن.
4. آشنایی با احوال و عقاید عرب در زمان پیغمبر خاتم(ص)
5. آگاهی از سنت و طریقه رسول اکرم برای تفسیر مجملات و تاویل متشابهات قرآن
6. دانستن شان نزول آیات

نکته: بعضی از آیات، ابتداء و برخی از پس از واقعه یا پرسشی نازل شده و زمان و مکان و سبب نزول بسیاری از آیات هم معین گردیده که شناسایی آنها برای تفسیر لازم است و درباره اسباب نزول آیات شریفه کتابها نوشته شده که از همه مهمتر لباب النقول سیوطی و اسباب النزول واحدی است.

تفسیر چنانکه از عبدالله بن عباس رسیده بر چهار قسم است:

1. آنکه هر کس بایستی آنرا بداند و هیچکس در ندانستن آن معذور نیست و آن تفسیر آیات توحید و احکام است.
2. تفسیری که عرب آن را می داند و آن ظاهر کلمات و لغات قرآنی است.
3. تاویل متشابهات و توضیح مجملات است که منحصر به ارباب علم و صاحبان خرد می باشد.
4.  تفسیری که فقط منحصر است به ذات مقدس پروردگار و آن امور عالم غیب است مانند برپا شدن قیامت و حشر و نشر خلایق و نظایر آن.

بهترین طریقه برای درک معانی قرآن کریم آن است که آیاتی به آیات دیگر تفسیرشود زیرا القرآن یفسر بعضه ببعض (برخی از آیات قرآن به بعض دیگر تفسیر می شود.) که این خود یکی از مزایای قرآن است.

امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرمایند: ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعض: یک قسمت از قرآن از قسمت دیگر سخن می گوید و پاره ای از آن گواه پاره دیگر است.

روش پیامبر بزرگوار اسلام و ائمه هدی(ع) که معلمان واقعی قرآنند در تفسیر و تعلیم آیات الهی چنین بوده و به خود آیات قرآن استشهاد می فرمودند بنابراین در تفسیر آیات قرآن شریف همین رویه باید پیروی شود و در مواردی که تفسیر بعضی آیات به بعض دیگر ممکن نباشد به سنت یعنی گفتار و کردار و طریقه خاتم انبیاء(ص) که در حقیقت بیان قرآن است مراجعه گردد چه همان طور که قرآن بر پیغمبر اسلام، به وحی نازل شده سنت نیز مستند به وحی است و به طور کلی تفسیر قرآن و بیان معانی کلام پرودگار باید متکی به آثار و اخبار و احادیث صحیحه از رسول اکرم و ائمه طاهرین(ع)باشد زیرا قرآن در خاندان آنان نازل گردیده است چنانکه نبی مکرم(ص) در این مورد می فرماید: ان تفسیر القرآن لا یجوز الا بالاثر الصحیح و النص الصریح: تفسیر قرآن جز به حدیث صحیح و نص واضح و صریح قرآن جایز نیست.)

حضرت امام جعفر صادق(ع) فرموده: من فسر القرآن برایه ان اصاب لم یوجر و ان اخطا فهو ابعد من السماء: هر که قرآن را به اندیشه خود تفسیر کند اگر موافق حق باشد اجر و پاداشی ندارد و چنانچه خطا کند از رحمت خداوند دورتر از دوری آسمان خواهد بود.

در فصل ششم مقدمه تفسیر منهج الصادقین ذکر شده که: بعضی از اصحاب در مورد تفسیر قرآن، به ظاهر احادیث نامبرده نظر کرده و تفسیر تمام آیات را مشمول آنها دانسته اند لیکن صواب آن است که این احادیث مخصوص آیات مجمل و متشابه است نه مطلق آیات و دلیل آن مدح حق تعالی از جمعی است که استنباط معنی از قرآن کنند (الذین یستنبطونه منهم) و ذم گروهی که ترک تدبر و تفکر در آن را نموده اند (افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها)[2]

اینک با توجه به مقدمه تفسیر مزبور چنانچه به آیات نامبرده و اخبار وارده در مورد منع تفسیر به رأی توجه شود چنین بر می آید که اخبار مذکوره مسلمین را بطور کلی از تفسیر کردن قرآن نهی نمی کند و نمی گوید لا تفسروا القرآن (تفسیر قرآن مکنید) بلکه می گوید قرآن را با رای و مرام خود تفسیر و توجیه منمائید و با عقاید باطله خویش سازش ندهید بنابراین راه پی بردن به معانی قرآن کریم برای ارباب فهم گشوده است و با تدبر و تفکر و مجاهدت در این راه، هرکس در خور توانائی و استعداد خویش از این دریای بیکران الهی بهره مند خواهد شد چه،قرآن کتابی است قابل فهم که برای تربیت بشر نازل شده و برکات آن پایان ناپذیر و حجت بر خلق است و برای اهل دقت و بحث و جولان فکر، میدان وسیعی است.

شرح حال انبیاء عظام،گوشه ها و عصاره تاریخ قرنها، مواعظ و نصایح ترغیب به فضائل و ترهیب از رذائل، دعوت به تفکر در آفاق جهان و نفوس آدمیان، غور و بررسی در راز نهان کائنات و هر یک از این مباحث به نوبه خود عرصه دیگری است که بشر را به تفکر و تعقل دعوت می کند تا مغز شیرین معانی از پوست عبارات در آورده شود.

در دریای ژرف و پهناور قرآن، گوهر معانی بسیار و در این باغ بزرگ، گلهای زیبا و رنگارنگ برای چیدن بیشمار است که هیچکس از آن تهی دست باز نمی گردد و خداوند بزرگ عصاره مدرکات قرون سلف و خلف را در آن ذخیره کرده و کسانی که گوش شنوا و عقل مفکر دارند از این خرمن بزرگ خوشه ها خواهند چید

تفسیر و بیان الفاظ و عبارات قرآن مجید از عصر نزول شروع شده و شخص پیغمبر اکرم (ص) به تعلیم قرآن و بیان معانی و مقاصد آیات کریمه آن می پرداخته است، چنانکه خدای متعال می فرماید: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم »:

و نازل کردیم بر تو کتاب را تا برای مردم آنچه را برایشان فرو فرستاده شده بیان نمائی.[3]

و می فرماید: «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة »: اوست، خدایی که در امی ها پیغمبری از خودشان برانگیخت که آیات او را برایشان می خواند و ایشان را تزکیه می کند و کتاب و حکمت را به ایشان یاد می دهد و تعلیم می کند.[4]

و در زمان آن حضرت به امر ایشان جمعی به قرائت،  ضبط و حفظ قرآن اشتغال داشتند که قراء نامیده می شدند. و پس از رحلت پیامبر(ص)، صحابه و پس از ایشان، سایر مسلمانان به تفسیر قرآن اشتغال داشتند و تاکنون دارند.

پس از رحلت پیغمبر اکرم (ص) جمعی از صحابه مانند: ابی بن کعب، عبد الله بن مسعود،  جابر بن عبد الله، ابو سعید خدری،  عبد الله بن زبیر،  عبد الله بن عمر انس، ابو هریره، ابو موسی و از همه معروفتر عبد الله بن عباس به تفسیر اشتغال داشتند.

سیر تاریخى تدوین تفاسیر روایى شیعه:

مقصود از تفاسیر روایى، سلسله تألیفاتى هستند که با استناد به سخن معصوم(ع) در صدد فهم معانى قرآن بر آمده اند، خواه با اظهار نظرى از سوى مؤلف همراه باشند یا خیر. این تفاسیر عموماً فراهم آمده از روایاتى مشتمل بر بیان شأن نزول، ناسخ و منسوخ، تأویل متشابهات، آیات نازل شده درباره اهل بیت(ع) و دشمنان ایشان، نمونه عینى براى برخى آیات، نحوه قرائت، معناى واژگان قرآنى و برخى موارد دیگر است. برخى از آثار تألیفى در این زمینه، مشتمل بر چند موضوع از موضوع هاى مزبور است و برخى از آنها فقط به یک موضوع پرداخته اند.

روایت و از جمله روایات تفسیرى در بین شیعه و اهل سنت سرگذشتى جداگانه دارد. این امر در نوع نگرش این دو گروه به مسأله جانشینى پیامبر(ص) ریشه دارد.

معصومین(ع) و تفسیر قرآن:

بى شک، رسول خدا(ص) به حکم وظیفه اى که قرآن بر عهده ایشان نهاده، اولین مفسر قرآن است. بطور طبیعى، مردم بخشى از قرآن را به کمک معلومات خود مى فهمیدند و آن قسمت را که براى آنان مجهول بود، از رسول خدا(ص) مى پرسیدند.

امیرالمؤمنین(ع) نیز در زمان خویش، به تفسیر قرآن همت گماشت. از ابن عباس نقل شده است که گفت: «هرچه از تفسیر قرآن دارم، از على بن ابى طالب(ع)آموخته ام.»[5] از علقمه روایت شده است که از ابن مسعود پرسید: آیا على بن ابى طالب(ع) را دیدى؟  گفت: «بلى، او را ملاقات کردم و از او علم قرآن آموختم و آن را بر او قرائت نمودم. او پس از رسول خدا، بهترین و داناترین مردم است و به دریایى ژرف مى ماند.»[6]

هر کدام از معصومان(ع) در دوره خود، به تبیین و تفسیر مطالب قرآن کریم پرداخته اند و تاریخ کم و بیش شواهدى از فعالیت علمى آن بزرگواران را در خود ضبط کرده است.

موضوع بحث این است که رهنمودهاى نبى گرامى و ائمه معصوم(ع)براى فهم قرآن، که در قالب روایات تجلى یافته است، از چه زمانى به نگارش در آمده اند.