گذری بر تحول نظام آموزشی در ایران دوره ی قاجار

گذری بر تحول نظام آموزشی در ایران دوره ی قاجار

A review on transformation of the Educational System in Iran during the Qajar age

این مقاله با هدف بررسی چگونگی آشنایی ایرانیان با غرب در دوره قاجار انجام گرفته است و شرایط و ویژگی های آموزش و پرورش را در مکتب خانه های دوران قاجار و مدارس جدید را مورد واکاوی قرار می دهد. پژوهش از نوع مطالعات توصیفی ـ تاریخی و اطلاعات از طریق سند کاوی جمع آوری شده است و نشان می دهد که هیئت هایی از غربیان با مطامع گوناگون وارد ایران شدند و از ایران نیز علاوه بر هیئت های دولتی، تجار، جهانگردان و اندیشه گران، کسانی برای تحصیل به آن دیار عزیمت کردند که پس از بازگشت کوشیدند ایرانیان را با مظاهر تمدن غرب آشنا کنند. این آشنایی در شرایطی انجام پذیرفت  که دنیای غرب به پیشرفت های علمی و فنی دست یافته بود و ایران نیز محتاج تحول بود. بنابراین عده ای از روشنفکران بر اثر همان رفت و آمدها با دنیای غرب در صدد چاره جویی برآمدند و چاره را در تحول نظام آموزش و پرورش دانستند و در این شرایط بودکه دارالفنون و مدرسه ی میرزا حسن رشدیه تاسیس شد. از محاسن این تحول، تغییر در شیوه و محتوای آموزش مانند،آموختن الفبا با شیوه ای کاراتر نسبت به گذشته و وارد شدن علوم جدیدی چون فیزیک، شیمی و هندسه به برنامه های آموزشی، رایگان و اجباری شدن آموزش و به طور کلی نظام مند شدن آموزش توسط دستگاه حاکم و از معایب آن، می توان به ایجاد جریان سکولار در نظام آموزش و پرورش و اجرا شدن مقاصد کشورهای استعمارگر در ایران اشاره کرد.

 مقدمه

نهاد تعلیم‌ و تربیت‌ از جمله‌ نهادهایی‌ است‌ كه‌ در زمینه ی  تأثیرپذیری‌ و حتی‌ تأثیرگذاری‌ بر تحولات اجتماعی، میدان‌ گسترده‌ای‌ را پیش‌ رو می‌نهد. تعلیم و تربیت هم عامل ایجاد تحولات اجتماعی است و هم از تحولات اجتماعی تاثیر می پذیرد. تحولات‌ تاریخ‌ معاصر ایران‌ و جریان‌های‌ اجتماعی‌ مربوط‌ به‌ آن، برخلاف‌ گوناگونی‌های‌ بسیار و افت‌ و خیزهای‌ فراوان، در این‌ جهت‌ اشتراك‌ دارند كه‌ همه ی این‌ تغییرات‌ در ذیل‌ مواجهه ی یك‌ تمدن‌ بومی‌ با یك‌ تمدن‌ وارداتی‌ (یا مهاجم) پدید آمده‌اند. البته‌ برای‌ ایران‌ دیگر امكان‌ به‌سر بردن‌ با شیوه‌های‌ كهن‌ زندگی‌ و گسستن‌ از وقایع‌ و حوادث‌ جهانی‌ نیز وجود نداشت، چون‌ رقابت‌های‌ سیاسی‌- اقتصادی‌ روسیه، فرانسه‌ و انگلیس، روابط‌ گریزناپذیری‌ را بر طرف‌ ایرانی‌ تحمیل‌ می‌نمودند. ویژگی‌های‌ جامعه ی ایران، علاوه‌ بر غفلت‌ و خوش‌باوری‌ ناشی‌ از ناآگاهی‌ نسبت‌ به‌ دگرگونی‌های‌ جامعه ی غرب، شامل‌ ركود و احساس‌ ضعفی‌ بود كه‌ ریشه‌ در ورطه ی هولناك‌ تاریخی‌ و دوره ی قرون‌ وسطایی‌ قرن‌ ششم‌ تا دوازدهم‌ داشت. یعنی، توقف‌ حركت‌های‌ اقتصادی‌ و اجتماعی‌ و ركود علمی‌ در آن‌ دوره ی تاریك، ریشه ی خود باختگی‌ جامعه ی ایران‌ در مواجهه‌ با پیشرفت‌های‌ صنعتی‌ - علمی‌ غرب‌ بود.

شكست‌های‌ پی‌ در پی‌ ارتش‌ ایران‌ از مهاجمان‌ روسی‌ و انگلیسی، اسباب‌ تشدید احساس‌ عقب‌ ماندگی‌ در جامعه ی  ایران‌ را فراهم‌ آورد. احساس‌ عقب‌ ماندگی‌ از یك‌ سو و شور و وجد وصف‌ناپذیر در برابر رویه‌های‌ سطحی‌ تمدن‌ غرب‌ از سوی‌ دیگر، ضرورت‌ اخذ تمدن‌ و علم‌ جدید را بر اندیشه ی مردم‌ به‌ طور عام‌ و حاكمان‌ ایرانی‌ به‌ طور خاص، تحمیل‌ نمود. در حقیقت‌ ضرورت‌ اخذ تمدن‌ و فرهنگ‌ غرب، سوغات‌ روانیِ‌ مسافرین‌ فرنگ‌ بود. كارگزاران‌ حكومتی‌ قاجار، اولین‌ مسافران‌ فرنگ‌ بودند كه‌ ضمن‌ آشنایی‌ با ظواهر تمدنی جدید از جمله‌ كارخانه‌ها، مدرسه‌ها، قطار، نیروی‌ برق‌ و بخار، مراكز تفریحی، تجهیزات‌ نظامی، قانون، پارلمان‌ و پلیس، مراكز پزشكی‌ و غیره‌ به‌ تحلیل‌های‌ سطحی‌ از دیده‌ها و شنیده‌های‌ خود می‌پرداختند. آنها بدون‌ توجه‌ به‌ روابط‌ عمیق‌ درونی‌ میان‌ نهادها و دگرگونی‌های‌ اجتماعی‌ و همچنین‌ فارغ‌ از حركت‌ موازی‌ تغییرات‌ بخش‌های‌ گوناگون‌ تمدن‌ غرب‌ و مراحل‌ اساسی‌ طی‌ شده‌ در این‌ تمدن، بدون‌ كمترین‌ ارزیابی‌ نسبت‌ به‌ مبانی، اقتضائات‌ و پیامدهای‌ تمدن‌ جدید، "اخذ بدون‌ تصرف‌ فرهنگ‌ و تمدن‌ غرب" را تبلیغ‌ می‌نمودند. حیرت‌ و شیفتگی‌ در برابر تمدن‌ غرب‌ همراه‌ با احساس‌ انزجار و تنفر نسبت‌ به‌ فرهنگ‌ بومی‌ بود و چون‌ ركن‌ اساسی‌ فرهنگ‌ بومی، دین‌ بود، اندیشه ی ضرورت‌ اخذ تمدن‌ مدرن‌ نیز با اندیشه ی ضرورت‌ حذف‌ مذهب‌ از متن‌ جامعه‌ همراه‌ گشت‌ و در نهایت، ایمان‌ به‌ اصلاح‌ و تغییر جامعه‌ در جهت‌ هم‌ شكلی‌ با غربِ‌ بعد از رنسانس‌ را نتیجه‌ داد Alamolhoda, 2001) ).

آشنایی‌ با غرب‌ پس‌ از صفویه، در دوران‌ افشارها و زندیه، افت‌ و خیزهای‌ فراوان‌ داشت. ولی‌ بالاخره‌ در زمان‌ حكومت‌ ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار گسترش‌ یافت و پایه های نخستین نظام آموزشی امروز ما بیش از یک صد سال پیش و در این دوران گذاشته شد. و فرنگی مآبی و غرب دوستی رفته رفته در كشور هوادارانی یافت و جنبه‌هایی از فرهنگ غرب، از جمله آموزش و پرورش آن، الگویی برای ایرانیان شد. بنیاد های نظام آموزشی کهن اندک اندک و در رویارویی با روشنگران و طرفداران نظام نوین آموزشی در هم ریخت و سرانجام جای خود را به نظام جدید آموزشی داد. نظامی که از آن زمان تا کنون با تغییراتی چند، نظام آموزش رسمی را تشکیل می دهد(Haeri, 1988) .

 در این مقاله بر آنیم تا نقش اروپاییان را در تحولات آموزش و پرورش ایران دوره ی قاجار از مکتب خانه به مدارس جدید مورد واکاوی قرار دهیم.

فهرست مطالب

چکیده

مقدمه

دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی اروپا در روزگار قاجار

شرایط اجتماعی, سیاسی و فرهنگی ایران در دوره ی قاجار

چگونگی آشنایی ایرانیان با غرب

آموزش و پرورش در مکتب خانه ها

پیدایش مدارس به سبک اروپایی

بازتاب آموزش و پرورش جدید در ایران

بحث و نتیجه گیری

منابع